SZERSZE SPOJRZENIE
NA FUTHARK MŁODSZY

Futhark Starszy to zdecydowanie najbardziej znany alfabet runiczny, z tym się zgodzi każdy. Jego popularność jest jednak nadzwyczaj zaskakująca, ponieważ to Futhark Młodszy jest najlepiej zachowanym ze wszystkich systemów, którymi posługiwali się Skandynawowie. Dzięki umiejętności odczytania go mamy dostęp do tysięcy inskrypcji runicznych w całej Europie - nie tylko w granicach krajów germańskich, ale i w Europie Środkowej, na Bałkanach, a nawet w Turcji - które pozostawili po sobie Wikingowie, wojowniczy lud łupiący wybrzeża ówczesnych mórz i oceanów.

NAJWAŻNIEJSZE INFORMACJE

Tak jak w przypadku lekcji w pierwszej klasie na temat Futharku Starszego, czyli dla was już dwa lata temu, przygotowałem krótki opis omawianego przez nas alfabetu w pigułce. Futhark Młodszy ewoluował ze swojego prekursora już w VIII wieku, praktycznie odcinając dwa okresy historyczne granicą, za którą się nie wracało. Skandynawowie wydawali się całkowicie zapomnieć o istnieniu wcześniejszego alfabetu i lada moment zaczęli używać nowego. To rodzi oczywiście wiele teorii na temat reformy, jaka zaszła w tamtym okresie.

Ostatnie inskrypcje zapisane Futharkiem Młodszym (o ile można je tak nazywać) datujemy na XII wiek. Czemu służy ten nawias? Runy Średniowieczne, które zastąpiły Futhark Młodszy, postrzegane są niekiedy jako rozszerzenie tego alfabetu, a nie odrębny system.

Praktycznie 100% zapisów stworzonych za pomocą Futharku Młodszego to słowa w języku staronordyckim, którego popularność w ostatnim czasie rośnie i znajduje on wielu amatorów skłonnych do nauki, zwłaszcza w Internecie. W tym momencie warto przypomnieć lekcję pierwszą w klasie pierwszej, gdzie znajduje się drzewo genealogiczne wybranych języków indoeuropejskich.

Futhark Młodszy składa się z 16 run, obserwujemy więc regres. Niewiadome są powody, dla których skrócono alfabet i utrudniono zapis, jednak wiemy, że w przyszłości potomkowie tych niesamowicie mądrych osób pożałowały decyzji przodków i rozszerzyły gamę znaków. Tutaj, podobnie jak w przypadku Futharku Starszego, dzielimy alfabet na trzy grupy zwane aetami, mimo że tym razem z ósemką nie mają nic wspólnego.

FE - F, V

UR - U, O, Y

THURS - TH

ASS - Ą

REITH - R

KAUN - K, G

HAGALL - H, X

TYR - T, D

NAUTH - N

BJARKAN - B, P

IS - I, E, J

MATHR - M

AR - A

LOGR - L

SOL - S, C, Z

YR - ʀ, Ż/Ź?

Powyższa tabela nie ukazuje wszystkich możliwych wariantów głosek, które dane runy oznaczają, a jedynie te, które mogą się wam kiedykolwiek przydać w zapisie używanych przez was słów. Dla przykładu, ᚢ, czyli Ur, symbolizuje w sumie dziewięć głosek, o czym już zdarzyło mi się wspomnieć. Chciałbym również wytłumaczyć od razu różnicę pomiędzy ᚱ a ᛦ - obydwie runy odpowiadają "r", jednak pierwszej z nich użyjemy na początku lub w środku wyrazu, a drugiej na jego końcu, podkreślając dźwięczność tej głoski. Wartość dźwiękowa ᛦ to coś pomiędzy naszym "R", "Ż" i "Ź". Z tego powodu niektórzy runolodzy przyjmują również, że można za jej pomocą zapisać polskie znaki "Ż" i "Ź" właśnie.

NAZWY RUN

W przypadku Futharku Młodszego nie mamy problemów z ustaleniem nazw dla jego run, ponieważ są one nam właściwie podane na tacy. Dzięki szczęśliwemu dotrwaniu kopii "Norweskiego Wiersza Runicznego" do naszych czasów jesteśmy w stanie ze stuprocentową pewnością stwierdzić, jak nazywały się konkretne litery alfabetu, w przeciwieństwie do Futharku Starszego, gdzie każda z nazw jest rekonstruowana (zresztą przy użyciu właśnie Wierszy Runicznych, których mamy trzy). Poniżej przedstawiam treść wiersza oraz tabelę ze wszystkimi runami Futharku Młodszego.

Oryginalny tekst staronordycki:

Fé vældr frænda rógi;

føðisk úlfr í skógi.

Úr er af illu járni;

opt hleypr hreinn á hjarni.

Þurs veldr kvenna kvillu;

kátr verðr fár af illu.

Óss er flestra ferða fǫr;

en skálpr er sverða.

Reið kveða rossum versta;

Reginn sló sverðit bezta.

Kaun er beygja barna;

bǫl gerir mann fǫlvan.

Hagall er kaldastr korna;

Kristr skóp heiminn forna.

Nauð gerir hneppa kosti;

nøktan kelr í frosti.

Ís kǫllum brú breiða;

blindan þarf at leiða.

Ár er gumna góði;

get ek at ǫrr var Fróði.

Sól er landa ljómi;

lúti ek at helgum dómi.

Týr er einhendr Ása;

opt verðr smiðr at blása.

Bjarkan er laufgrønstr líma;

Loki bar flærðar tíma.

Maðr er moldar auki;

mikil er greip á hauki.

Lǫgr er fellr ór fjalli foss;

en gull ero hnossir.

Ýr er vetrgrønstr viða;

vant er, er brennr, at sviða.

Moje tłumaczenie na język polski:

Bogactwo powoduje walki w rodzinie;

a wilk rodzi się w lesie

Żużel to odpad złego żelaza;

renifer często biega po śniegu.

Gigant sprawia kobietom bolączki;

niewielu się cieszy na złe wieści.

Ujście rzeki to droga wielu wędrowców;

ścieżką ostrego miecza jest jego pochwa.

Przejażdżka, zakładają, jest gorsza dla koni;

Reginn wytworzył niedościgniony miecz.

Czyrak to zmora każdego dziecka;

zło zmienia człowieka w bladego.

Grad to najzimniejszy z ?;

Chrystut utworzył ten wiekowy świat.

Potrzeba wywoła deficyt możliwości;

nagi człowiek zamarza na mrozie

Lodem nazywamy szeroki most;

ślepemu człowiekowi należy wskazać drogę.

Zbiór to korzyść dla ludzi;

wydaje mi się, że Frodhi był dobrym gospodarzem.

Słońce to światło nad ziemiami;

korzę się przed świętymi sprawami.

Tyr jednoręki pomiędzy Asami;

kowal często musi dmuchać miechami.

Brzoza pokryta najzieleńszymi gałęziami;

Loki ma szczęście z kłamstwami.

Ludzkość to błoto obdarzone chwałą;

jastrząb trzyma z wielką siłą.

Jezioro spadające z góry to wodospad;

drogie rzeczy tworzy się ze złota.

Wiąz najzieleńszym jest w zimowym lesie;

mimo że parzy, obowiązkiem jest palić.

RUNY ŚREDNIOWIECZNE

Runy Średniowieczne to coś w stylu rozszerzenia do Simsów. Pierwszy raz pojawiły się już pod koniec X wieku, a ostatecznie weszły w użycie w XII. Ze względu na tę płynność, którą cechowała się reforma, nie nazywa się Run Średniowiecznych osobnym alfabetem, a raczej rozszerzeniem istniejącego Futharku Młodszego. Proces ten był bardzo długi i zaowocował przetrwaniem run przez następne kilkaset lat w obliczu szerzącego się niczym kiła w burdelu alfabetu łacińskiego.

Średniowieczny Futhork, jak również się ten system nazywa, składał się w swojej ostatecznej wersji z 28 run i był zlatynizowany - przystosowany do transliteracji tekstu łacińskiego na runiczny.