EWOLUCJA FUTHARKÓW
NA PRZESTRZENI WIEKÓW
Prawdą jest, że temat ten liznąłem już w klasie pierwszej, opisując ewolucję Futharków dość pobieżnie i niezbyt szczegółowo, prezentując jedynie rodzinę alfabetów od ich powstania, aż do ich wygaśnięcia. Uważam jednak, że szanujący się runolog powinien być w stanie wskazać przynajmniej kilka detali, które różnią od siebie alfabety runiczne (i ich różne stadia rozwoju), niekoniecznie widocznych gołym okiem. Właśnie w tym celu, na podstawie książki "Runes: a Handbook" Michaela P. Barnesa, skonstruowałem poniższy wywód.
FUTHARK STARSZY
Futhark Starszy przez około 600 lat swojego rozwoju przeszedł kilka zauważalnych zmian. Zachodziły one głównie w poszczególnych literach alfabetu, które zmieniały swoje formy w zależności od potrzeb ich użytkowników. Niektóre runy nie zmieniały wyglądu ani razu przez cały okres użycia Futharku Starszego, jak na przykład ᚷ czy ᛚ, a inne występują w przynajmniej kilku formach zależnych od regionu i materiału, w którym zostały utrwalone. Do takich run należą:
- Ehwaz (ᛖ) - niektóre inskrypcje zawierające zapis tej runy ukazują ją z poziomą linią u góry zastępującą "dołek", przypominający nasze "M". Runolodzy spierają się, czy jest to po prostu wcześniejsza jej forma (większość inskrypcji datowana jest na wczesne lata użycia Futharku Starszego), czy może zależy ona od materiału użytego do wyrycia inskrypcji (zazwyczaj Ehwaz z poziomą linią ryte było w metalu).
- Kauna (ᚲ) - istnieje mnóstwo wersji tej runy, a runolodzy przypisali każdy z nich do określonego okresu użycia Futharku Starszego. Pierwsza grafika z lewej prezentuje najważniejsze warianty.
- Jera (ᛃ) - podobnie do Kauny, rodzajów jest kilka i każdy z nich był używany w innym okresie. Druga grafika po lewej ukazuje je w czytelny sposób.
Powinienem również zaznaczyć, że występowanie tych wariantów nie oznacza, że możecie ich używać w piśmie wedle uznania. Ten temat służy jedynie rozwinięciu umiejętności odczytywania inskrypcji poprzez zapoznanie się z różnymi wariacjami run. Pamiętajcie też, że ewolucji podlegały praktycznie wszystkie symbole, mówimy przecież o okresie trwającym prawie 800 lat. Niemożliwym jest, aby każdy z nich przetrwał w niezmiennej formie, zwłaszcza w czasach, w których rodzajów pisma były tysiące.
PIERWSZA REFORMA
W VIII wieku w Skandynawii doszło do pewnych wydarzeń, które poskutkowały całkowitą zmianą alfabetu z Futharku Starszego na Młodszy. Nagłe porzucenie wcześniej wykorzystywanego alfabetu jest przynajmniej szokujące, zwłaszcza, jeśli całkowicie pokrywał potrzeby skandynawskiej ludności. Najwyraźniej jednak tak nie było - runolodzy cały czas rozprawiają nad powodem i przede wszystkim sposobem, w jaki doszło do opisywanej przeze mnie reformy. No właśnie: reformy. Najważniejszy spór toczy się wokół tego pojęcia, bowiem wielu zakłada, że nowy alfabet to efekt obrad, które poskutkowały zaakceptowaniem zmian i wprowadzeniem ich w życie. Inni jednak wskazują bardziej na drogę ewolucji i uważają, że Futhark Młodszy to efekt gradualnych postępów w wyrzucaniu run z Futharku Starszego, rozpoczętych już w okolicach VI-VII wieku. Osobiście przemawia do mnie bardziej teoria reformy, chyba jedynie ze względu na jej niezwykłość - tajemnicą jest bowiem, w jaki sposób niezorganizowane społeczeństwo bez żadnego centralnego organu byłoby w stanie ot tak przyjąć nowe reguły i z dnia na dzień jednocześnie zacząć stosować nowe pismo na szeroką skalę. W celu ułatwienia datowania wydarzeń postanowiłem nadać im nazwy, właśnie dlatego nagłówek tego "rozdziału" to "Pierwsza Reforma" - tak nazywam okres przejściowy między Futharkiem Starszym a Młodszym. Największą zagadką tego okresu jest oczywiście zniknięcie ośmiu run - ᚷ, ᚹ, ᛈ, ᛇ, ᛗ, ᛜ, ᛞ i ᛟ. O ile ᛈ, ᚹ, ᛇ, i ᛜ można całkiem łatwo zrozumieć (wszystkie te dźwięki dało się zapisać inaczej lub występowały w języku bardzo rzadko), o tyle pozostała czwórka to całkowita niewiadoma. Istnieje kilka teorii na ich temat, ale to już rozważania, które lepiej pozostawić językoznawcom.
FUTHARK MŁODSZY
Każda z run tego alfabetu zyskała pewien rodzaj uniwersalności. Przez zmniejszenie liczby liter właściwie każda z nich służyła do zapisu przynajmniej dwóch głosek, a rekordzistką w tym rankingu jest Úr - służyła za znak dla dziewięciu różnych głosek w języku staronordyckim. Sprawiło to, że zapis był łatwiejszy, ale odczyt sprawiał problemy. Szczerze mówiąc, dziwię się, że ci ludzie byli w stanie używać tego alfabetu do codziennych zapisków.
Poniżej skupię się przede wszystkim na przedstawieniu form run pochodzących z okresu tuż po Pierwszej Reformie, gdzie wpływy Futharku Starszego wciąż były widoczne. Więcej różnic pomiędzy poszczególnymi sposobami przedstawienia run Futharku Młodszego opisałem w temacie Style zapisu Futharku Młodszego. Wczesna forma tego alfabetu to mieszanka zreformowanej wersji z dobrze Skandynawom znanym Futharkiem Starszym. Wyglądała tak:
ᚠᚢᚦᚨᚱᚴ ᚺᚾᛁᚼᛋ ᛏᛒᛗᛚᛦ
ᚠᚢᚦᚬᚱᚴ ᚼᚾᛁᛅᛋ ᛏᛒᛘᛚᛦ
i różniła się od tej bardziej spopularyzowanej, charakterystycznej dla Ery Wikingów (drugiej, poniżej). Pierwsze szczegóły widoczne są niemalże od razu - czwarta runa, Áss, zachowała z początku swoją starszą formę, dopiero w przyszłości przybierając tę znaną nam z lekcji. Podobnie było z czternastą runą, Maðr. Hagall i Ár z kolei zamieniły się formami - Hagall przyjęła formę Ár, a ta druga otrzymała swoją własną, jeszcze nowszą, niż dotychczas. Ostatnią różnicą, tym razem już niezauważalną, są głoski, którym poszczególne runy odpowiadały. Od teraz czwarta runa, wspomniana wcześniej Áss odpowiadała /ã/, czyli dźwiękowi podobnemu do naszego /o/, a Ýr z /z/ zmieniła swoją głoskę na /ʀ/ (różnicę między r a ʀ tłumaczę tutaj), co z punktu widzenia osoby niebędącej językoznawcą wygląda bardzo dziwnie, jednak jak najbardziej ma sens i fonetyczne podstawy.
II REFORMA
Jak już wiecie, z czasem użytkownicy Futharku Młodszego zauważyli błąd swoich przodków i zaczęli zazdrościć posługującym się alfabetem łacińskim osobom, przez co postanowili dopasować swój system pisma i ułatwić sobie życie poprzez dodanie run odpowiadających literom i dźwiękom opisywanym dotychczas przez któreś z ubogiego zestawu szesnastu znaków. Proces ten rozpoczął się już pod koniec X wieku, a więc 200 lat po zakończeniu Pierwszej Reformy. Rzemieślnicy z Danii poradzili sobie z problemem w najprostszy i zarazem bardzo sprytny sposób - posłużyli się do rozwiązania go zwyczajnymi kropkami. Dodali je do trzech najbardziej potrzebujących tego run: ᚢ, ᚴ i ᛁ, czyli odpowiednio /u/o/y/ø/w/, /k/g/ i /i/e/j/, otrzymując ᚢ, ᚤ, ᚴ, ᚵ, ᛁ, i ᛂ, czyli odpowiednio /u/, /y/, /k/, /g/, /i/ i /e/. W pierwszej połowie XI wieku "moda" ta rozpowszechniła się również w Norwegii i Szwecji. Warto jednak zauważyć, że z biegiem czasu ᚤ (/y/) wyszło z użycia, zastąpione przez ᛦ.
Zmiana przybierała na wielkości i coraz więcej run zaczęło korzystać z kropek, aby rozdzielić obydwie głoski, które oznaczały. Najczęściej "kropkowano" ᛐ oraz ᛒ, czyli /t/d/ i /b/p/, czego efektem były ᛑ /d/ i ᛔ /p/. Z czasem do zapisu /p/ zaczęto używać runy ᛕ. Dodatkowo w pewnym czasie zaczęto rozróżniać od siebie /z/, /c/ i /s/, czyli ᛎ, ᛍ i ᛌ. Dźwięków zaczęło być tyle, że do ich rozróżnienia przestano używać jedynie kropek, ale i kresek.
Bardziej lokalne i nieco mniej popularne zmiany to z kolei rozróżnienie głosek /þ/ i /ð/, czyli ᚦ i ᚧ, /a/ i /æ/, czyli ᛆ i ᛅ, oraz /f/ i /v/, czyli ᚠ i ᚡ. Ta druga para doczekała się kolejnego rozszerzenia, które zaprezentowało nam runę ᚯ, odpowiadającą dźwiękowi /ø/.
Pojawiło się również kilka zupełnie nowych run: ᛪ, odpowiadająca "x", oraz ᛩ, mające reprezentować "q". Obydwie są najpewniej owocem próby dopasowania reformowanego alfabetu do systemu używanego w reszcie Europy, gdyż są to oczywiście znaki pochodzące z systemu łacińskiego.
Wszystkie wymienione przemiany to efekt Drugiej Reformy i bezustannego kształtowania się tego, co dziś znamy pod nazwą Run Średniowiecznych. Przez to, że był to dość długi proces i ciężko jest nawet datować konkretne zmiany, wszystkie innowacje wprowadzone do nowego alfabetu zamieściłem w tym "rozdziale", zamiast tworzyć kolejny, poświęcony już stricte transformacjom run, gdy Druga Reforma się ustabilizowała. Prawdą jest również, że Runy Średniowieczne to tak naprawdę po prostu Futhark Młodszy z rozszerzeniem, dlatego niektórzy nawet nie stawiają twardej granicy pomiędzy alfabetami, sugerując, że stanowią one jeden, ale zreformowany, byt.
Źródła i wartościowe linki rozszerzające wiedzę w temacie:
-
Michael P. Barnes, "Runes: A Handbook" - https://www.amazon.com/Runes-Handbook-Michael-P-Barnes/dp/1843837781 (niesamowicie godna polecenia książka, która idealnie wprowadza czytelnika w świat run i tłumaczy zagadnienia w bardzo przystępny sposób)
-
Jackson Crawford, "Medieval Runes" - https://www.youtube.com/watch?v=FMcasbe4Oy0&ab_channel=JacksonCrawford
-
Michael Schulte, "The transformation of the older futhark [...]" - https://journals.lub.lu.se/anf/article/download/11745/10424/26920