RUNMISTRZOWIE

Era Wikingów to czas niekwestionowanego rozkwitu kulturowego Skandynawii, a co za tym idzie - run. Stały się one dużo bardziej popularne mimo redukcji liczby używanych liter, choć... może przez nią? Kto wie. W każdym razie, runy zaczęto ryć w ramach tworzenia trwałych inskrypcji, które pozwoliłyby na upamiętnienie poległych lub uczczenie dokonań. W pewnym momencie praktyka ta rozwinęła się do takiego stopnia, że zaczęło to przypominać nasze dzisiejsze biznesy nagrobkowe - wystarczyło polecić wykucie inskrypcji w kamieniu specjalnie wykwalifikowanemu do tego rzemieślnikowi, a po kilku tygodniach epitafium stało w wybranym przez zleceniodawcę miejscu. Ale kim byli ci rzemieślnicy?

CHARAKTERYSTYKA PROFESJI

Runmistrzem możemy nazwać właśnie opisanego wyżej rzemieślnika - osobę wyspecjalizowaną w kamieniarstwie, która była oczytana w runach i potrafiła zapisywać za ich pomocą słowa. Większość osób żyjąca w średniowiecznej Skandynawii była do tego drugiego zdolna, jednak nie każdy miał wystarczające kwalifikacje, siłę i wytrwałość do rycia słów w kamieniu; niektórzy robili to, a nie zakładali swoich warsztatów. Z tego powodu musimy wyjaśnić sobie, że nie każda osoba tworząca inskrypcje może być nazywana runmistrzem - i z pewnością nie każda nim była.

Runmistrzów charakteryzuje przede wszystkim posiadanie personalnego stylu wytwarzania kamieni runicznych. Mogą to być kształty run, może to być ortografia, a może to być interpunkcja lub ornamentyka inskrypcji. Kamienie takie są dopracowane i wykonane w staranny sposób, w przeciwieństwie do zapisów wykonanych przez przypadkowych ludzi. Ważną różnicą jest również podpis - runmistrz zazwyczaj podpisze swoją pracę w charakterystyczny sposób, zostawiając na niej znak lub swoje imię. Na kamieniach wykonanych przez niewykwalifikowane osoby podpis również może się pojawić, jednak nie będzie on wtedy oddzielony od inskrypcji: na przykład, przypadkowe słowa "Ulf tu był", kontra "Inskrypcja ku pamięci Ingrid od jej męża, Ulfa. Beorn.". Różnica jest widoczna, ponieważ runmistrz zazwyczaj dopisze swoje imię po wykonaniu pracy lub zaznaczy, że została przez niego wykonana.

KRYTERIA PORÓWNAWCZE

Aby ustalić kto wytworzył dany kamień runiczny, naukowcy zaczęli wyróżniać kryteria porównawcze, dzięki którym jesteśmy w stanie z niemalże stuprocentową pewnością wywnioskować spod jakiej ręki wyszła inskrypcja. Niegdyś zwracano uwagę na pięć czynników:

ornamentyka - sposób i styl zdobienia inskrypcji
technika rytu - narzędzia oraz sposób, w jaki tworzono inskrypcję
formy run - różne kształty liter, które mogły się różnić w zależności od regionu i czasu
pisownia - z racji braku zasad ortografii, każdy zapisywał konkretne słowa w inny sposób
formułowanie tekstu - ogólna stylistyka i sposób tworzenia treści inskrypcji

System ten okazuje się jednak niewystarczający w świetle rozwoju techniki i dzisiejszych udogodnień, które pozwalają wydobyć jeszcze więcej informacji. Aktualnie korzysta się z poniższego schematu:

projektowanie - zastępcza kategoria dla ornamentyki, która skupia się teraz również na rozmiarze run i powierzchni ich rycia
technika rytu
formułowanie tekstu
petrografia - wybór materiału oraz jego pochodzenie
formy run i pisownia tracą na znaczeniu, jednak dalej stanowią ważny odnośnik

Po określeniu każdego z kryteriów dla danego źródła runicznego porównujemy je z innymi, a jeśli większość lub nawet wszystkie z nich się zgadzają, możemy założyć, że zostały wykonane przez tę samą osobę lub osoby.

HISTORYCZNI RUNMISTRZOWIE

W okresie stawiania kamieni runicznych, a więc w wieku X i XI, istniało wiele mobilnych pracowni, które zajmowały się tworzeniem inskrypcji na zamówienie. Zazwyczaj dowodziła im jedna osoba, która odpowiedzialna była za projekt i organizację pracy, a rzadziej poświęcała się rzeczywistej pracy przy ryciu w kamieniu. Runmistrzowie mogli też pracować w pojedynkę. Poniżej pozwolę sobie omówić pracę warsztatów najpopularniejszych i najciekawszych postaci.

(Ofeig) Öpir - zdecydowanie najbardziej rozsławiony runmistrz. Działał on też w czasach najbliższych naszym, bowiem jego prace datuje się na lata 1070-1100. Działał głównie w szwedzkim regionie Uppland. Podpisał ponad 50 kamieni runicznych, które charakteryzuje przede wszystkim zwięzłość inskrypcji, ale też bogactwo ornamentyki. Tworzył przede wszystkim w stylu Pr5. Bardzo częste są dziś teorie, jakoby Öpirów było kilku i tworzyli oni swoje prace niezależnie od siebie. Warto również dodać, że "jego" kamienie były prawdopodobnie owocem pracy kilku osób, pod którymi mężczyzna się podpisywał.

Najczęściej podpisywał się "Öpir risti", czyli "Öpir wyrył" - "ᚤᛒᛁᛦ᛬ᚱᛁᛋᛏᛁ". Jego dziełem charakterystycznym jest Kamień z Vaksali.

Åsmund Kåresson - działał, podobnie do Öpira, głównie w regionie Upplandu. Jego działalność datuje się na lata 1020-1050. Podpisał około 20 kamieni, które wyszły spod jego ręki, jednak przypisuje mu się autorstwo drugiej takiej liczby. Åsmunda uważa się również za kreatora runicznej stylistyki profilowej, a zatem przedstawiania stworzeń bokiem.

Mężczyzna tworzył również kamienie dla swoich bliskich, jak na przykład jeden poświęcony jemu dziadkowi, Steinnowi.

Podpisywał się na przeróżne sposoby, jednak forma imienia była zazwyczaj bardzo podobna: "osmuntr" - "ᚭᛋᛘᚢᚾᛏᚱ".

Livsten - jego dzieła datuje się na lata około 1030-1050, a jego główną stylistyką była Pr4. Był autorem prawie 20 inskrypcji, spośród których jedynie na czterech się podpisał.

Cechą charakterystyczną Livstena było umieszczanie w skomplikowanym już ornamencie czworonożnego stworzenia o zaznaczonych palcach, wydłużonych kończynach i ogonem skierowanym w górę.

Jest uważany za mistrza Ballego i Frosteinna. Podpisywał się jako "lifsten" - "ᛚᛁᚠᛋᛏᛂᚾ".

Balle - runmistrz tworzący na początku XI wieku. Podpisał ponad 20 kamieni. Przypuszcza się, że był uczniem Livstena, ze względu na inskrypcję na kamieniu z Altuny: "bali fresþen liþ lifsþen", czyli "Balle i Fresteinn spod Livstena".

Charakterystyczne dla Ballego były bogata ornamentyka oraz częste nawiązania do poezji lub mitologii. Wspomniany powyżej kamień z Altuny jest bardzo dobrym tego przykładem, ponieważ Balle, we współpracy z Frosteinnem, postawił kamień ku pamięci ofiar pożaru, przedstawiający Thora próbującego złowić Jormunardra. Jego podpis to zazwyczaj "bali" - "ᛒᛆᛚᛁ".

Fot - nazywany jednym z najbardziej kunsztownych runmistrzów przez sposób traktowania powierzchni kamienia oraz staranności, z jaką rył runy. Tworzył mniej więcej od połowy XI wieku w środkowej Szwecji. Niestety podpisał się jedynie na kilku swoich dziełach.

Charakteryzowało go stosowanie specyficznego rodzaju krzyża oraz run długogałązkowych. Najprawdopodobniej wychował syna, Torgöta, na spadkobiercę sztuki, którą się parał, o czym sam Torgöt wspomina na jednym ze swoich kamieni.

Podpisywał się "fot risti" - "ᚠᚬᛏ᛭ᚱᛁᛋᛏᛁ".

Gunnborga Dobra - nie jest postacią znaną ani wyjątkowo zasłużoną dla praktyki runicznej, jednak uwagę zwraca przede wszystkim fakt, iż jest jedyną runmistrzynią, której imię jest nam znane.

Pozostawiła po sobie jedynie jeden kamień, który poświęcony został pamięci niejakiego Torkela.

Jej sygnatura to "kunburka faþi stin þina in kuþa", a zatem "Gunborga Dobra wyrzeźbiła ten kamień".

Visäte - pozostawił po sobie 7 podpisanych inskrypcji, jednak, jak wszystkim, przypisuje mu się ich więcej. Działał on w drugiej połowie XI wieku. Czasem uważa się go za mistrza Öpira, jednak teoria ta jest coraz rzadziej uważana za wiarygodną.

W swoich dziełach skupiał się głównie na dokumentowaniu historii.

Podpisywał się jako "uiseti" - "ᚢᛁᛌᛂᛐᛁ". Poniżej najdłuższa runiczna inskrypcja w Upplandzie autorstwa Visätego, kamień z Granby widoczny z lotu ptaka.

Runmistrzów, którzy pozostawili po sobie ślad w postaci podpisu było oczywiście dużo więcej, jednak ci wymienieni powyżej są najbardziej charakterystycznymi i wartymi poznania postaciami.

DZIŚ

Choć od czasów świetności kamieni runicznych minęło już 1000 lat, zawód runmistrza wciąż trwa! Współpracują oni z kamieniarzami i przyjmują zamówienia, dzięki czemu każdy z nas może mieć w swoim ogródku własną inskrypcję runiczną... choć w praktyce nie jest to tak proste.

Jednym z najpopularniejszych współczesnych runmistrzów jest Kalle Dahlberg, Szwed, którego prace można podziwiać w Runstensparken w pobliżu słynnej wyspy Birka. Zajmuje się on w swoim warsztacie tworzeniem zarówno nowych inskrypcji, jak i odtwarzaniem tych zagubionych. Wszystkie potrzebne linki zamieszczam poniżej, jednak są one w języku szwedzkim.

Źródła i wartościowe linki rozszerzające wiedzę w temacie:

Michael P. Barnes, "Runes: A Handbook" - https://www.amazon.com/Runes-Handbook-Michael-P-Barnes/dp/1843837781 (niesamowicie godna polecenia książka, która idealnie wprowadza czytelnika w świat run i tłumaczy zagadnienia w bardzo przystępny sposób)
https://sv.wikipedia.org
Kalle Dahlberg, runmistrz - https://www.runristare.se/