STYLISTYKA KAMIENI RUNICZNYCH

Zazwyczaj na kamieniach runicznych pochodzących z Ery Wikingów jesteśmy w stanie zauważyć liczne ornamenty, w które runy zostały wpisane. Z pewnością kojarzycie krzyże, długie, wężopodobne stworzenia, czy nawet rysunki przedstawiające tajemnicze postaci. Badacze wikińskiej sztuki przyjrzeli się temu zjawisku i zauważyli, że w zależności od okresu, w którym stworzono dany kamień, ma on inny wygląd i ornamentykę. Jak to naukowcy mają w zwyczaju, szybko ustalili chronologię i przydzielili zdobienia do danego okresu w historii, a ich zbiór tworzący spójną całość nazwali stylami, których historię przedstawiam w tym rozdziale.

CHRONOLOGIA

Kamienie runiczne zaczęto stawiać "profesjonalnie" w końcowej fazie Ery Wikingów, a więc około roku 1000. Wtedy upowszechniają się warsztaty rzemieślnicze zajmujące się tą praktyką, wraz z nimi zawód runmistrza, a z runmistrzami - stylistyka. Każda ręka tworzy inaczej, jednak w momencie, gdy kilka z nich "wybija się" i staje się popularniejsza, inni podłapują modę i zaczynają tworzyć wedle tych samych zasad. Zmiany te zachodzą latami, choć w porównaniu z chociażby ewolucją alfabetów, style kamieni rozwijały się dynamicznie i średnio co 40 lat zmieniały się. Jest to zrozumiałe - dziś prezentujemy nowe kolekcje ubrań co sezon, a viralowe trendy w Internecie pojawiają się nawet częściej i "umierają" po kilku miesiącach lub nawet tygodniach.

Style rozróżniamy biorąc pod uwagę dwa czynniki: obecność i złożoność ornamentyki. Poniżej prezentuję oś czasu mającą pomóc w zrozumieniu omawianego przez nas zagadnienia.

Po kliknięciu w grafikę możesz zobaczyć ją w lepszej rozdzielczości.

STYLE

Stylistyka archaiczna - nie zamieściłem tej grupy na osi czasu głównie ze względu na to, że jest ona moim pomysłem. W niej klasyfikujemy wszystkie kamienie runiczne, które datujemy na lata poprzedzające rok 980 LUB kamienie, które nie posiadają na swojej powierzchni żadnego ornamentalnego rytu ustalającego szyk i nadającego inskrypcji walorów estetycznych. Zdecydowana większość z nich pisana jest Futharkiem Starszym. Po prawej stronie widoczny wyjątkowy kamień z Krogsty, zdobiony dość mizernie wykonanym wizerunkiem człowieka.

Stylistyka Rak - to wbrew pozorom nie jest akronim. Słowo "rak" po szwedzku oznacza "prosty", ale nie w znaczeniu "łatwy". Z jakiegoś powodu użytkownicy tej nazwy postanowili zacząć pisać ją wielkimi literami. RAK to pierwszy pełnoprawny styl kamieni runicznych, a to ze względu na pojawienie się ornamentów i określonego szyku inskrypcji wyznaczanego przez linie, między którymi znajdowały się wyryte słowa. To jednak jedyne dekoracje; linie są otwarte i nie mają wyznaczonego początku ani końca. Nie muszą one być pionowe lub poziome, mogą również tworzyć zakręty i węzły w zależności od przestrzeni pozostałej do rycia. Po lewej kamień z Koling.

Stylistyka ZLP - skomplikowane zdobienia pojawiają się na kamieniach runicznych dopiero około tysięcznego roku, kiedy to na salony wchodzą style ZLP oraz Pr1. Nazwa tego pierwszego to skrótowiec od słów "z lotu ptaka" (w szwedzkiej wersji "Fp" - fågelperspektiv; w angielskiej "BEV" - birds-eye-view), co od razu mówi nam wiele o wyglądzie ozdobników. Styl można rozpoznać przede wszystkim po tym, że linie, dotychczas niedomknięte, teraz zaczynają się głową widoczną z lotu ptaka, jak sama nazwa wskazuje, a kończą zawiniętym lub prostym ogonem. Motyw węża będzie się przewijał przez stylistykę już do końca epoki kamieni runicznych. Bardzo częstym dodatkiem do inskrypcji jest krzyż. Przykładem wykorzystania tego stylu jest widoczny po prawej kamień z Skåäng.

Stylistyka Pr1 - to skrót oznaczający "Profil 1" (ang. Profile 1), co ponownie sugeruje wygląd ornamentu. Tym razem stworzenia, w których ciało wpisane są runy, widoczne są z boku. Ogon jest zazwyczaj zawinięty, a pysk otwarty. Krzyż, widoczny również poniżej, jest bardzo częstą ozdobą. Charakterystyczną cechą są oczy, które niemal zawsze są okrągłe. Po lewej stronie piękny kamień z kościoła Angarn z inskrypcją wychodzącą poza zaplanowany bieg ciała stwora.

Stylistyka Pr2 - występuje właściwie w tym samym czasie co Pr1, jednak pojawia się nieco później, co można zaobserwować na osi czasu powyżej. Charakterystyczną cechą tego stylu jest wklęsła linia idąca od ucha (którym nazywamy wyrostek nad okiem przedstawionego stwora) do czubka nosa. Pysk jest otwarty, a oczy czasem nie są okrągłe, a owalne lub w kształcie łzy. Przykład po prawej to kamień z Strängnäs.

Stylistyka Pr3 - w pewnym momencie nastąpił krach modowy, a wszystkie dotychczasowe style zastąpił jeden: Pr3. Wiąże się to z ogólnymi zmianami w stylistyce nordyckiej, których jednak w moim podręczniku nie będę pokrywał, ponieważ nie mają nic wspólnego z runami. Styl Pr3 można rozpoznać po charakterystycznej zmianie w przedstawieniu głowy zwierzęcia - linia, która łączy czubek nosa z uchem jest teraz wypukła. Oczy są migdałowate, ucho pochylone do tyłu. Pysk zazwyczaj otwarty. Stworzenia czasem posiadają nogi. Krzyż zaczyna tracić znaczenie i nie jest już tak popularny jak na kamieniach w poprzedniej stylistyce. Kamień po lewej stronie pochodzi z Lingsberg i przedstawia dodatkowe trzy stworzenia.

Stylistyka Pr4 - pojawia się u schyłku XI wieku. Kamienie wykonane w tym stylu opisywane są jako bardzo eleganckie i artystyczne, bowiem nie pojawiają się na nich prawie żadne proste linie. Głowa jest wyraźnie oddzielona od reszty ciała, a oko zajmuje w niej bardzo dużą powierzchnię. Uszy zostały bardzo wypchnięte w tył, pysk tym razem zazwyczaj pozostaje zamknięty. Nogi są długie i można wyróżnić w nich palce czy stawy skokowe. Bardzo częstym dodatkiem są inne węże, przeplatające się wzajemnie z głównym, na którym zapisana jest inskrypcja. Przykład z prawej to kamień z Skillsty.

Stylistyka Pr5 - ostatni styl, który wyróżniają runolodzy, który zastąpił Pr4 wraz z początkiem XII wieku. Charakterystyczną jego cechą jest zwarty szyk i powrót prostych linii. Głowy stworzeń zazwyczaj nie mają oczu, a jeśli te występują, przyjmują różnorodne formy. Uszy często występują z tyłu głowy, pysk jest zamknięty lub ledwo otwarty. Pozostałe cechy nie są niczym wyjątkowym, styl ten jest bardzo zróżnicowany. Najważniejszym jego wyznacznikiem jest sposób, w jaki węże plączą się ze sobą wzajemnie, tworząc okręgi z kątem prostym, jakkolwiek źle to nie brzmi. Widoczny po lewej stronie przykład to kamień z Ärentuny.

Źródła i wartościowe linki rozszerzające wiedzę w temacie:

Anne-Sofie Gräslund, "Dating the Swedish Viking-Age rune stones on stylistic grounds"
Jonas Lau Markussen, The Runestone Styles - https://jonaslaumarkussen.com/article/the-runestone-styles/
Wikipedia, Runestone styles - https://en.wikipedia.org/wiki/Runestone_styles